Vanwege het coronavirus werken onze medewerkers thuis.

N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.

Tien miljoen Nederlanders wonen niet in de Randstad. In de slipstream van de boeren lijkt een groot deel van hen de afgelopen tijd in opstand gekomen. Overal in het land wappert de Nederlandse vlag op zijn kop. Hoe is het om te boeren in Nederland? En: wat voor onvrede gaat er nog meer schuil achter het huidige conflict over stikstof? In deze gids zetten we de lees- en kijktips van onze redacteuren op een rij die helpen om de boerenonvrede beter te begrijpen.

Klik hieronder op de knop om gelijk naar jouw favoriete medium te gaan:

Dé documentaire over het Nederlandse platteland is Brommers kiek’n (2017), gemaakt door journalist van het jaar 2021 Geertjan Lassche. De film volgt twee Sallandse vriendengroepen, één in Espelo en één in Nieuwleusen. De paasvuren komen voorbij, de zuipketen, maar door het vertrouwen dat de maker wist op te wekken bij de jongeren kom je vele malen verder dan de clichés.

Brommers Kiek’n is te zien op 2Doc

Van dezelfde maker en minstens even intens is de documentaire Mannenbroeders van Kootjebroek (2011). Tien jaar na de mond-en-klauwzeercrisis blijken de boeren in het voor een groot deel reformatorische Kootwijkerbroek nog steeds te geloven dat het paarse kabinet hen destijds een loer heeft gedraaid.

Bekijk de trailer van Mannenbroeders van Kootjebroek. De documentaire is te koop op dvd.

Documentairemaker en kunstenaar Jos de Putter maakte in 1994 een onverbiddelijke klassieker over het boerenbedrijf van zijn ouders in Zeeuws-Vlaanderen dat in datzelfde jaar ontruimd zou worden. Een zeer melancholieke vertelling laat een manier van leven zien die onherroepelijk voorbijgaat. “Ben je gelukkig?”, vraagt zoon Jos in een memorabele scène. “Nooit over nagedacht”, antwoordt vader.

Het is een schone dag geweest is te zien op NPO-Start.

Nederland als het ultieme gruttobolwerk: de vogels gedijen goed op onze boerengraslanden. Maar de documentaire Grutto! laat zien dat de verarmde en verschraalde Hollandse wei een steeds benarder leefomgeving wordt voor onze nationale vogel. De situatie waarin boeren nu verkeren maakt de documentaire onverwacht actueel. De mens is zowel een bedreiging als de enige kans voor de grutto. De hoop is gevestigd op boeren die kleinschalig werken met kruidenrijke weilanden.

Grutto! is te zien in verschillende bioscopen.

Wie meer wil lezen over de ziel van de boer moet het ruim twintig jaar geleden verschenen boek De Graanrepubliek lezen. Auteur Frank Westerman ging in gesprek met bewoners van de provincie Groningen. Het resulteerde in een boek dat een licht werpt op de mechanisatie van de landbouw na de Tweede Wereldoorlog. De graanrepubliek biedt daarnaast een persoonlijk portret van Sicco Mansholt die, als minister van Landbouw en landbouwcommissaris van de EEG, grote invloed had op de schaalvergrotingen op het platteland. Een leestip voor wie in heldere taal de geschiedenis van de landbouw in de 20ste eeuw voorgeschoteld wil krijgen.

In 2009 actualiseerde Westerman zijn boek door een hoofdstuk toe te voegen over het onder water zetten van 800 hectare landbouwgrond. Begin dit jaar kondigde de auteur aan opnieuw een vermeerderde druk te willen uitgeven. Naar eigen zeggen houdt hij op dit moment de vinger aan de pols bij de Groningers die in het boek voorkomen: wat betekenen de huidige gas- en een graanprijzen voor hen? De vernieuwde editie moet uiterlijk begin 2024 uitkomen, dan bestaat het boek 25 jaar. Westerman: “De kaarten zijn geschud, maar waar de jokers vallen, weten we nog niet. Dat wil ik afwachten.”

NRC schreef recensies over romans die gaan over leven en opgroeien op het platteland:

Na haar boek Van wie is de stad, waarin ze naar verklaringen zoekt voor het economisch succes van Amsterdam, raakte journalist Floor Milikowski geïnteresseerd in de keerzijde van dit verhaal. Hoe vergaat het de krimpregio’s? In haar het boek Een klein land met verre uithoeken laat ze zien dat krimp in de regio’s geen natuurverschijnsel is, maar het gevolg van politieke keuzes.

NRC liep op een snikhete dag met haar door Wildlands, de dierentuin in Emmen die het tij voor de stad moest keren, maar die uiteindelijk op een financieel fiasco dreigt uit te lopen.

Eva Vriend is de chroniqueur bij uitstek van de geschiedenis van de Zuiderzee. Eerder beschreef ze die al vanuit het perspectief van ‘het nieuwe land’, ofwel de Noordoostpolder die op de bodem van deze voormalige zee tot stand gebracht is. In haar laatste boek, Eens ging de zee hier tekeer, richt ze zich op de achterblijvers in de voormalige vissersdorpen rondom wat eens de Zuiderzee was. Ze beschrijft hoe het is om de zee waar je altijd op uitgekeken hebt ineens te zien verdwijnen. De inzichten die ze opdeed helpen ook om de crisis op het Nederlandse platteland te begrijpen.

In het museum in Spakenburg vertelde ze NRC over haar bevindingen.

Aan de hand van het leven van een Friese boer vertelt journalist Tialda Hoogeveen in De geur van hooi hoe de landbouw zich ontwikkelde tijdens en na de oorlog. De traditionele geuren en geluiden verdwenen, de tractor kwam op en kunstmest werd geïntroduceerd. Hoogeveen vertelt de lezer over de ontwikkelingen die de agrarische sector hebben gemaakt tot wat die nu is .

In Hoe God verdween uit Jorwerd - een biografie van het Friese dorp Jorwerd tussen 1945 en 1995 - beschrijft Geert Mak wat er gebeurt met een plattelandsdorp als de stad in de nabijheid oprukt, melk- en landbouwmachines hun intrede doen en er ‘import’ komt die niet meer groet.

Architect Samir Bantal staat aan het hoofd van het onderzoeksinstituut van OMA, het bekende architectenbureau van Rem Koolhaas. Samen met Koolhaas stelde hij een tentoonstelling samen voor het Guggenheim Museum, met een catalogus op pocketformaat daarbij. De fraai vormgegeven bundel bevat talloze interessante reflecties op het veranderende platteland, waaronder Rif Revisited van Bantal. Ligt de toekomst eigenlijk nog wel in de stad, vragen de twee architecten zich hardop af.

Leo Lamers schreef in 2016 een boek over het failliet van het mestbeleid met de toepasselijk titel De kool, de geit en het Nederlandse mestbeleid. Daarin zie je overeenkomsten met het stikstofprobleem. Lamers vertelde erover in een interview.

In Silent Spring (Dode lente) schetst bioloog en schrijfster Rachel Carson al in 1962 een apocalyptische wereld waarin de natuur, vergiftigd door bestrijdingsmiddelen, zwijgt. Het is die wereld die nog steeds resoneert in de huidige natuurboeken.

Hoogleraar Caspar van den Berg was als bestuurskundige, tevens senator voor de VVD, een van de eersten die wees op wat de ondertitel van zijn jongste studie ‘een rechtsstatelijk antwoord op perifeer ressentiment’ noemt. Ofwel: regionaal maatschappelijk onbehagen. Samen met Annemarie Kok schreef hij er een toegankelijke studie over.

Het rapport is hier te downloaden op de website van de Rijksuniversiteit Groningen.

In 2018 verscheen de invloedrijke studie The revenge of the places that don’t matter (and what to do about it), die wees op het gevaar van kansenongelijkheid in verschillende regio’s. Het artikel wordt internationaal veel aangehaald om de uitslag van het Brexit-referendum en de opkomst van Trump te verklaren, maar laat zich ook goed lezen als een gedeeltelijke verklaring voor de boerenopstand.

Josse de Voogd is bij het grote publiek bekend als vaste duider op uitslagenavond bij verkiezingen. Als zelstandig electoraal geograaf zoekt hij naar verbanden tussen stembusuitslagen en culturele onderstromen in onze samenleving. Samen met René Cuperus zette hij zijn inrichten op een rij in een invloedrijke, toegankelijke studie genaamd de Atlas van Afgehaakt Nederland.

Beeld: scène uit Boeren, burgers en beren | Tegenlicht

Al in de jaren 60 protesteerden boeren tegen overheidsbemoeienis. Ze waren het er niet mee eens dat werd aangestuurd op schaalvergroting en dat heffingen werden opgelegd. Onder aanvoering van Hendrik ‘boer’ Koekoek kwam een protestbeweging op gang van de zogenaamde ‘Vrije boeren’. Uiteindelijk kwam de Boerenpartij van Koekoek in 1963 met drie zetels in de Tweede Kamer.

In deze aflevering van Andere Tijden uit 2009 zie je hoe de opstand begon op het Drentse platteland.

Boeren demonstreren nu met hun tractoren tegen het stikstofbeleid. Ook in 1971 klommen boeren op hun landbouwmachines om vanuit heel Europa naar Brussel te trekken en te protesteren tegen het plan van landbouwcommissaris Sicco Mansholt. Zijn beleid zou de landbouwproductie beperken en het gemiddelde inkomen van boeren vergroten, maar had ook tot gevolg dat het aantal boeren en de veestapel moesten krimpen. Andere Tijden blikt in 2019 met betrokkenen terug op het protest in Brussel en laat zien hoe de veranderingen die nu voorgesteld worden dezelfde emoties oproepen als vijftig jaar geleden.

In datzelfde jaar keerden Tubbergse boeren zich met geweld tegen de overheid. Met brandbommen en een giertank protesteerden zij tegen plannen voor ruilverkaveling.

Hoe moet het dan wel verder met de natuur? Tegenlicht spreekt in deze aflevering uit september 2021 met ecologen, boeren en natuurherstellers over hun dromen voor de natuur en wat er volgens hen moet gebeuren om onze flora en fauna nog jarenlang te kunnen doorgeven aan volgende generaties.

Voor wie meer wil weten over de huidige situatie selecteerden we artikelen en podcastafleveringen van NRC die je in een mum van tijd bijpraten.

Na het lezen van dit vragenstuk over stikstof en de staat van de Nederlandse natuur ben je op de hoogte van de laatste ins en outs van de stikstofdiscussie. NRC-redacteur Mark Lievisse Adriaanse legt in dit stuk uit hoe de stikstofcrisis regionaal ressentiment – onvrede aan de randen van het land - aan de oppervlakte brengt en waarom de regionale en politieke verdeeldheid nu zichtbaarder is dan ooit. De melkveehouderij is een drama voor milieu én boer, betoogt bestuurskundige Hens Runhaar in dit interview. Daags na de boerenprotesten in Stroe werden de plannen voor woningbouw ‘Stroe City’ bekend. Het 1.650 zielen tellende plattelandsdorp zou worden uitgebreid met 25.000 woningen en dat viel niet in goede aarde bij de inwoners. In een op de vijf orthodox-protestantse gezinnen kampt iemand met een verslaving. Deze reportage over jongeren op de biblebelt gaat over zuipketen, maïs en dominees. Ze zijn er nog: jongeren die willen boeren. NRC gaat in gesprek met studenten van de opleiding agrarisch ondernemerschap. NRC interviewde pioniers op het platteland, boeren die het anders doen. Podcast: In de jaren 60 bestond het Drentse dorp Hollandscheveld bijna volledig uit boerenfamilies. Inmiddels zijn er nog maar twee boeren over die van hun veehouderij kunnen rondkomen. Overleven zij de stikstofcrisis? Podcast: Boeren zijn de spil in een web van bedrijven, van veevoerproducenten tot de Rabobank. Het kabinet wil nu afdwingen dat ook deze partijen een bijdrage leveren aan het oplossen van het stikstofprobleem.

De tips in deze lijst zijn afkomstig van inhoudelijk specialisten van NRC. We vroegen hen welke boeken, publicaties, documentaires, films of afleveringen van programma’s zij van belang vinden om de huidige crisis op het platteland in context te plaatsen. Uiteraard zijn er nog veel goede andere media-uitingen bij dit onderwerp te vinden, maar we moesten selectief zijn. Hebt u tips of suggesties? Laat het ons dan weten via slimleven@nrc.nl.

Met medewerking van Arjen Schreuder (redacteur Binnenland), Karel Smouter (chef Media), Marit Willemsen (correspondent Oost-Nederland), Martin Kuiper (redacteur landbouw), Mark Kranenburg (oud-politiek redacteur) en Mark Lievisse Adriaanse (redacteur Binnenland).

De beste filmstukken, interviews en recensies van de nieuwste films

Heeft u een tip over dit onderwerp, ziet u een spelfout of feitelijke onjuistheid? We stellen het zeer op prijs als u ons daarover een bericht stuurt. U kunt ons ook anoniem een tip geven.