Alles om tot een succesvolle aanvraag te komen

NWO bevordert wetenschappelijk onderzoek van wereldklasse mét impact

NWO verbindt agenda’s, wetenschap en samenleving

Blijf op de hoogte van het laatste nieuws rond toekenningen, nieuwe calls en het beleid van NWO

NWO is de belangrijkste Nederlandse wetenschapsfinancier en zorgt voor kwaliteit en vernieuwing in de wetenschap

Veel maatschappelijke debatten worden gevoerd op het scherpst van de snede. Discussies over vuurwerk, het klimaat en zwarte piet ontaarden – vooral online – al snel in modder-gooien. Drie wetenschappers vertellen hoe het debat binnen hun onderzoeksveld verloopt en wat hun eigen rol daarin is.

Tekst: Merijn van Nuland, beeld: Jessica Nap

Aandachtig luisteren lijkt passé, schreeuwend je gelijk halen juist in de mode. Zo zien we kloven ontstaan in de samenleving: tussen links en rechts, tussen stad en provincie. Econoom Bas van Bavel wijst op een grote vermogensongelijk­heid in Nederland, die door de coronacrisis nog verder wordt vergroot. Het Centraal Bureau voor de Statis­tiek laat zien dat het verschil in levensverwachting tussen hoger en lager opgeleiden toeneemt. Lager opgeleiden voelen zich bovendien veel minder gehoord door de politiek en hun vertrouwen in politici is lager, blijkt uit cijfers van het Sociaal Cultureel Planbureau. Geen wonder dat er geschei­den werelden lijken te ontstaan.

Drie wetenschappers wier onderzoeksvelden raken aan een explosief maatschappelijk thema, vertellen waarom de onenigheid zo hoog oplaait. Hoe veranderde het debat door de jaren heen? En welke rol kun je eigenlijk als individuele wetenschapper vervullen in zo’n maatschappelijk debat? ‘Mijn rol? Ik heb geen rol! Als wetenschapper is het mijn taak om de wereld te bestuderen, niet om die beter te maken,’ vindt socioloog Peter Achterberg.

Hoogleraar preventieve geneeskunde  Onno van Schayck, Universiteit Maastricht

HET DEBAT: Nederland kent in vergelijking met veel andere landen een liberaal vuurwerkbeleid. Op oudjaarsavond mogen alle Nederlandse burgers vanaf 16 jaar tussen 18:00 uur ‘s avonds tot 02:00 uur ‘s nachts vuurwerk afsteken. De laatste jaren staat deze traditie ter discussie en wordt er voorzichtig gesproken over een (gedeeltelijk) verbod op consumentenvuurwerk. Van Schayck: ‘Dat lokt een heftige tegenreactie uit. Mensen voelen zich aangetast in hun vrijheid. Terwijl je het natuurlijk ook kunt omdraaien: jarenlang is de vrijheid beknot van mensen en dieren die bang zijn voor vuurwerk of er kortademig van worden en die daarom de deur niet uit durven. Het is maar hoe je het bekijkt.’

HET KEERPUNT: Vanwege de coronacrisis gold twee jaar op rij een vuurwerkverbod. Daardoor kreeg Nederland te zien hoe een jaarwisseling ook kan verlopen, met minder spektakel maar daardoor ook minder schade en gewonden. Toch is het te vroeg om te stellen dat dit een omslagpunt is, meent Van Schayck. Dat zag je volgens hem aan de manier waarop begin dit jaar een initiatiefwet van GroenLinks en de Partij voor de Dieren werd ontvangen. Die partijen willen consumentenvuurwerk vervangen door georganiseerde vuurwerkshows, wat zal leiden tot duidelijke gezondheidswinst: minder uitstoot van fijnstof en stikstof, minder angst bij sommige mensen en dieren, en minder afval en lichamelijk letsel. Van Schayck: ‘Het leidde al snel tot ridiculisering bij andere partijen. De BoerBurgerBeweging (BBB) vroeg zich af of we dan ook sporten moeten verbieden, omdat je daarbij ook geblesseerd kunt raken. Dan vraag ik me af: wat levert dit soort polarisatie nou op?’

DE WETENSCHAPPER: ‘Op een verjaardag geef ik heus wel eens mijn persoonlijke mening over deze kwestie, maar als wetenschapper houd ik het graag bij de feiten.’ Kijk je puur vanuit het oogpunt van de gezondheidswetenschapper, dan liegen die feiten er niet om. Met name op windstille en mistige oudjaarsavonden hangen er soms urenlang giftige dampen in de lucht die schadelijk zijn voor mens en milieu. ‘De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) stelt dat de fijnstofconcentratie in de lucht niet meer dan 15 microgram per kubieke meter mag zijn. Maar dit jaar – dus met een vuurwerkverbod – kwam de concentratie in Den Haag uit op 856! Dus nee, ik wil mijn privémening niet laten meespelen, maar de feiten zijn simpelweg te ernstig om te bagatelliseren.’

Universitair docent climate change,  communication Christel van Eck,  Universiteit van Amsterdam

HET DEBAT: Het klimaat op aarde verandert door de uitstoot van broeikasgassen en daardoor krijgen we te maken met zeespiegelstijging en steeds heftigere weersomstandigheden. Zo’n 97 procent van de wetenschappers noemt menselijk gedrag als oorzaak. Toch blijven sommige politici en opiniemakers de klimaatverandering ontken­nen of minimaliseren. Van Eck: ‘In 2009, vlak voor de Klimaattop in Kopenhagen, kregen sceptici een groter podium. In dat jaar brachten zij op basis van gestolen e-mails geruchten naar buiten over wetenschappelijke fraude door klimaatwe­tenschappers (die overigens nooit zijn bevestigd, red.). Na deze climate gate werd het tegengeluid sterker.’

HET KEERPUNT: Ondanks climate gate is het debat rondom klimaatverandering in de meeste landen langzaam maar zeker verschoven van een discussie over de oorzaken naar een discussie over de maatregelen. Er is ook steeds meer aandacht voor het belang van effectieve communicatie. ‘Lange tijd was de communicatie gericht op het overbrengen van feiten en kennis, in de verwachting dat het grote publiek dan de ernst van de situatie zou inzien’, zegt Van Eck. ‘Maar grafieken alleen resoneren niet. Mensen laten zich ook leiden door sociaalpsychologische kenmerken zoals emoties, waarden, sociale normen en persoonlijke ervaringen.’ Zo zijn ijsberen en smeltende ijskappen voor veel mensen een ver-van-mijn-bedshow en hebben angstaanjagende toekomstscenario’s vaak een averechts effect. ‘Wie wel angst aanjaagt maar geen oplossing biedt, creëert vooral wegkijkers.’

DE WETENSCHAPPER: Het is volgens Van Eck niet altijd leuk om met dit dossier bezig te zijn. Zo kreeg ze bijvoorbeeld te horen dat haar onder­zoek pathetic was. Ze werd weggezet als ‘jong blond vrouwtje’ zonder kennis van zaken en kreeg ongewenste contactverzoeken via Facebook. Meestal zat daar iemand achter uit de klimaatsceptische hoek. Van Eck: ‘Ik bestudeer de communicatie rondom klimaatpolarisatie en ben zelf geen klimaatwetenschapper. Maar ook voor dit werk moet je een dikke huid hebben. Ik heb wel eens gedacht: ik weet niet of ik dit nog wel wil.’ Toch blijft het belangrijk om in gesprek te treden met sceptici en ze niet weg te zetten als complotdenkers, ziet Van Eck. ‘Ga je er met gestrekt been in, dan zullen de meeste mensen juist volharden in hun standpunten.’

Hoogleraar sociologie Peter Achterberg,  Tilburg University

HET DEBAT: Al enkele jaren is het niet meer zo evident dat Sinterklaas een stel zwartgeschminkte handlangers meeneemt. Na felle protesten lopen er inmiddels geen zwarte pieten meer mee in de landelijke intocht en in verschillende steden. ‘Deze protesten en de reacties daarop staan symbool voor een bredere discussie, namelijk hoe je om wil gaan met culturele verschillen’, zegt Achterberg. ‘Waar een deel van de bevolking een grote mate van tolerantie bepleit, zien anderen die verschillen als onverenigbaar. Dat zie je overal terug, zelfs als het gaat om de juiste benaming van paaseitjes.’

HET KEERPUNT: De grondslag voor deze discussie ligt volgens Achterberg ergens in de jaren zestig. De linkse golf van die tijd zag cultuur niet als een vaststaand feit, maar als een menselijke creatie die continu aan verandering onderhevig is. ‘Pas vanaf de millenniumwisseling zie je een steeds sterkere tegenbeweging die juist vindt dat de eigen, westerse cultuur onveranderlijk en superieur is en moet worden beschermd.’ Opvallend genoeg is het percentage rechtse mensen niet toegenomen, ze worden alleen beter vertegenwoordigd. Vroeger zat er een stigma op uiterst rechtse denkbeelden, nu struikel je bijna over de rechtse media die ‘het echte geluid’ verkondigen. Achterberg denkt dat de geleidelijke uitfasering van zwarte piet dan ook niet echt een keerpunt is. ‘In de grote steden is de zwarte piet weliswaar verdwenen, maar in sommige dorpen is hij nog zo zwart als roet. Het is hooguit een afspiegeling van de maatschappelijke verhoudingen in het land.’

DE WETENSCHAPPER: Achterberg waarschuwt voor de nieuwe verzuiling die hij ziet ontstaan, met name tussen hoger en lager opgeleiden. Hij ziet een belangrijke taak weggelegd voor politici. ‘Juist in een verdeelde samenleving moet de politieke elite op zoek gaan naar compromissen. Polderen is altijd een grote kracht geweest van de Nederlandse politiek, maar de laatste jaren lijkt electoraal gewin belangrijker dan het landsbestuur. Dat drijft de mensen verder uit elkaar.’ Ook Achterberg krijgt wel eens gekke mailtjes, maar schudt dat vrij gemakkelijk van zich af. ‘Die gaan onbeantwoord in mijn digitale afvalbak. Maar een bedreiging zou ik nooit accepteren. Dan doe ik aangifte.’

De Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek financiert toponderzoekers, geeft sturing aan de Nederlandse wetenschap via programma's en beheert (inter)nationale kennisinfrastructuur.

Inschrijven nieuwsbrief