Hoeveel geld kan er worden verdiend met grondhandel, en vooral met de handel in verontreinigde grond?

Pallethandel Ten Hove © WRBT

Oude olie-installaties, stikstofvervuiling of liters met PFAS vervuild blusschuim. Als overheden illegale praktijken oogluikend toestaan, gaat dat ten koste van het milieu, maar ook van het vertrouwen van burgers in overheden. ‘Moedeloos word ik ervan. Ja moedeloos, dat is het goede woord.’

Aan de rand van Ermelo, ingesloten door Natura 2000-gebied de Veluwe, ligt pallethandel Ten Hove. De toevallige voorbijganger ziet weinig bijzonders aan het bedrijf: een aantal grote opslagpanden voor pallets en een hek met groen plastic om het terrein heen. Van de zijkant kun je nog net de schoorsteen van de grote houtkachel ontwaren, die niet alleen de palletfabriek maar ook de huizen van de bedrijfseigenaar en zijn ouders verwarmt.

Maar de buren van Ten Hove weten wel beter. De houtkachel (net als een paar andere gebouwen aan de rand van het natuurgebied) staat er al jaren illegaal. De gemeente Ermelo is daarvan op de hoogte. Ze kondigde begin 2012 bij het bedrijf een last onder dwangsom aan om de gebouwen en pallets weg te halen, onder andere wegens brandgevaar.

Begin 2021 staat alles er nog steeds. En de gemeente Ermelo weigert op te treden.

De passieve houding van Ermelo is geen unicum. Ook andere overheden staan illegale overtredingen oogluikend toe, met schade voor het milieu en een slinkend vertrouwen in de democratie tot gevolg.

Een tijdje geleden schreven Gidi Pols en ik een artikel over hoe overheden soms actief illegale overtredingen gedogen, maar de data daarover niet op orde hebben. Naar aanleiding van dat artikel kregen we van een aantal mensen de reactie: overheden gedogen ook regelmatig overtredingen zónder dat ze dat officieel aangeven.

‘Passief gedogen is onaanvaardbaar. Het bestuursorgaan dat op de hoogte is van een illegale situatie kan zich niet hullen in stilzwijgen.’ 

De gemeente Groningen had het niet duidelijker kunnen stellen. Wanneer een overheid een illegale situatie ziet, mag ze die enkel onder zeer strenge voorwaarden gedogen. Maar dan moet ze daar wel helder over zijn. Als ze het stilzwijgend doet, heet dat passief gedogen. Ook wel: een oogje dichtknijpen. Onder passief gedogen valt ook het niet innen van een dwangsom die wel is opgelegd.

Passief gedogen is uit den boze, zegt ook de landelijke overheid

Passief gedogen is uit den boze, zegt ook de landelijke overheid. Toch blijkt dat het nog regelmatig gebeurt. Op welke schaal is onduidelijk, maar iedere burgeractivist, milieuadvocaat of ambtenaar die ik spreek kan zo enkele voorbeelden noemen waarbij een overheid een overtreding door de vingers ziet, of een dwangsom niet int. Uit gegevens die een derde van de omgevingsdiensten vorig jaar met Investico deelde, bleek zelfs dat bijna 30 procent van de bedrijven zijn dwangsom niet betaalt (of hoeft te betalen).

In Ermelo worden Bert Groeneveld (68) en andere buurtbewoners naar eigen zeggen ‘moedeloos’ van de passieve houding van hun gemeente tegenover palletbedrijf Ten Hove. Jarenlang bestraft de gemeente het bedrijf niet voor illegale uitbreiding en opslag. In 2012 geeft de gemeente Ten Hove via een gedoogbeschikking de mogelijkheid om de pallets tijdelijk ergens anders op te slaan. De beschikking vervalt in 2014, waardoor duizenden vierkante meters aan pallets illegaal liggen opgeslagen, maar er gebeurt nog steeds niets. Daarom richten  buurtbewoners in 2017 de stichting Woon- en Recreatiebelangen Tonselse Veld (WRBT) op, waarvan Groeneveld voorzitter is.

‘De provincie Gelderland had al in 2014 gezegd dat ze de bedrijvigheid niet in dit gebied vond passen en vroeg de gemeente Ermelo te onderzoeken of een andere plek mogelijk was. Met die vraag leek weinig te gebeuren, dus wij wilden iets doen,’ zegt Groeneveld.

Er komt pas iets in beweging wanneer iemand vanuit de stichting WRBT de gemeente in 2017 vraagt om te handhaven. Dat heet in ambtelijke termen ‘het doen van een handhavingsverzoek’.

De gemeente gaf in 2019 toe dat het lange gedogen waarschijnlijk tot schade heeft geleid voor de omgeving

‘Dat deden we omdat het bedrijf door de uitbreiding overlast veroorzaakte met de grote hoeveelheid vrachtwagens die af en aan reden, en om de zorgen die we hadden over het omliggende natuurgebied, de vuile stoffen die daar terechtkwamen,’ vertelt Groeneveld. Ook Groenevelds huis ligt te midden van de weelderige Veluwse natuur, aan een smalle weg waar nu regelmatig vrachtwagens overheen denderen.

In 2019 gaf de gemeente toe dat het lange gedogen waarschijnlijk tot schade heeft geleid voor de omgeving: ‘Voor de gedoogbeschikking is een quickscan uitgevoerd door de provincie, maar hierin werd uitgegaan van een termijn van twee jaar, gerekend vanaf april 2012. Het is evident dat de illegale activiteiten op de percelen van de pallet- en timmerfabriek minimaal enige impact hebben op de nabijgelegen natuurgebieden. Een toename aan omgeving van het bedrijf en de houtkachel brengen onvermijdelijk meer voor de natuur schadelijke stoffen in de lucht.’

Toch weigerde de gemeente om te handhaven bij het bedrijf, en gaf daar grofweg twee argumenten voor: de illegale activiteiten zouden weldra gelegaliseerd worden, en toen dat argument (juridisch) niet bleek te kloppen, zei de gemeente dat handhaven ‘onevenredig’ zou zijn. 

In verschillende rechtszaken tussen de gemeente en de omwonenden – tot twee keer toe tot aan de Raad van State – kreeg de gemeente ongelijk. Jaren na de overtredingen legde de gemeente Ermelo het palletbedrijf in 2020 toch een aantal dwangsommen op – aangemoedigd door de uitspraken van de rechter. Die zijn tot op de dag van vandaag nog niet geïnd, omdat Ten Hove in beroep is gegaan tegen de dwangsom.

Het bedrijf heeft onder druk van de dwangsommen wel een groot gedeelte van de pallets weggehaald, maar de illegale bebouwing en de houtkachel staan er nog steeds.

‘Vaak moeten burgers na jaren van klachten en meldingen de overheid zelf aanspreken met de vraag of ze wil handhaven. Dat is zorgelijk.’ zegt Janina Hamann. Hamann is advocaat met specialisatie milieurecht, ze komt dit soort voorbeelden vaak tegen in haar praktijk.

‘Pas als er  in grote letters “verzoek tot handhaving” boven staat, neemt de overheid het serieus’

Als zij of een andere advocaat zich ermee bemoeien, is er vaak ineens wel aandacht vanuit de overheden. ‘Dat is omdat mensen misschien door emotie overmand of door gebrek aan kennis hun verzoek een beetje onhandig formuleren. Dan wordt het vaak als klacht of melding opgevat. Pas als er specifiek in grote letters “verzoek tot handhaving” boven staat, neemt de overheid het serieus en gaat het juridisch traject in werking.’

In het Noord-Brabantse Rucphen ging het precies zo. Het bedrijf SMT bewerkt daar door middel van explosies metalen die niet gelast kunnen worden. Daarbij komen trillingen en stofwolken vrij.

Ook hier klagen buurtbewoners over  overlast die een bedrijf veroorzaakt. In de afgelopen drie jaar ontving de gemeente al meer dan 300 klachten. De eerste klacht dateert al van 2000. De gemeente deelde steeds mee dat het bedrijf aan alle vergunningen voldeed. Er was echter ruim tien jaar lang geen emissiemeting gedaan om dat te controleren, zo blijkt uit een beroep op de Wet openbaarheid van bestuur (Wob) van een van de omwonenden. De laatste meting vond plaats in 2009. 

Roman Bias is ongeveer vijf jaar geleden in de buurt van het bedrijf komen wonen en bemoeit zich sindsdien met de zaak. ‘Mijn buren waarschuwden me dat ik op een muur zou botsen, net zoals zij. Maar ik dacht: het kan toch niet zo zijn dat er niks met al deze klachten wordt gedaan?’

‘Mijn buren waarschuwden me dat ik op een muur zou botsen, net zoals zij’

De mondige ICT‘er stapte naar de gemeenteraad en vroeg daar om inspraak. Toen dat niet het gewenste resultaat opleverde, diende hij een aantal ‘verzoeken tot handhaving’ in. Zijn inspanningen – samen met die van andere buurtbewoners – zorgden er uiteindelijk voor dat er in 2021 wel emissiemetingen werden gedaan bij het bedrijf, en extra trillingsmetingen. Trillingsmetingen waren voorheen wel een aantal keer uitgevoerd naar aanleiding van klachten, in 2002, 2007 en 2020.

Wat blijkt: SMT stoot onder andere meer stikstof uit dan volgens de vergunning mag. Het bedrijf krijgt nu de mogelijkheid om dat probleem in twee keer acht weken op te lossen. De resultaten van de laatste trillingsmeting worden begin 2022 verwacht.

Ook dit ziet advocaat Hamann als ‘passief gedogen’, omdat de overheid jarenlang klachten ontving en die naast zich neerlegde zonder transparant te zijn over de reden daarvoor. Nu krijgt het bedrijf mogelijk veel langer de tijd om de te hoge uitstoot op te lossen dan wanneer er eerder was gemeten.

Hamann: ‘Als je weet dat iets al jaren gaande is, maar je ziet het de eerste paar jaar door de vingers, moet je opnieuw een redelijke termijn geven om iets op te lossen. Als je vanaf het begin die redelijke termijn had gegeven, was het waarschijnlijk al lang opgelost.’ 

De gemeente Rucphen laat weten uitgebreid contact te hebben met de omwonenden en hun klachten serieus te nemen. Ze vraagt in een e-mail aan de omwonenden om met elkaar en met SMT in gesprek te gaan over hoe de gemeente de communicatie kan verbeteren.

"Het voelt zo oneerlijk. Jaren aan illegale activiteiten worden beloond, en als burger word je aan de kant geschoven"

Los van de overlast die de overtredingen soms voor burgers veroorzaken, kan passief gedogen immense effecten hebben op het milieu en voor het bevoegd gezag zelf. Bij de Groningse olieraffinaderij North Refinery is jarenlang passief gedoogd door de provincie Groningen. 

Er zouden bepaalde installaties komen om oliehoudende afvalstromen te verwerken, maar dat gebeurde niet, waardoor de vergunning van het bedrijf had moeten vervallen. Dat blijkt uit de Zembla-uitzending ‘De smerige olieroute’ van 11 oktober 2009. Toch mocht het bedrijf tien jaar lang met die vergunning blijven werken. 

Ook de administratie bij het bedrijf was gebrekkig, en de olie bevatte te veel chemische afvalstoffen. Uiteindelijk ging North Refinery failliet, nadat het onder verscherpt toezicht was geplaatst door verschillende inspecties en de provincie Groningen.

De overheid bleef achter met allerlei troep op het terrein die het zelf op moest ruimen. Erric Vorstman, die namens Veiligheidsregio Groningen lang bij het dossier was betrokken, zegt daarover in 2018: ‘Deze ervaringen leren ons dat [...] toezicht en handhaving een zeer serieus te nemen traject is en dat aan “gedogen” aanzienlijke risico’s kunnen kleven voor bevoegde gezagen.’

Ander voorbeeld. In Doetinchem moest de gemeente ruim een miljoen liter met PFAS vervuild blusschuim opruimen, waarvan een deel in de bodem lekte. FTM berichtte al eerder dat de oorzaak daarvan mede lag in de passieve houding van de handhavers.

Opvallend genoeg zijn sommige bedrijven waarvan de illegale activiteit passief wordt gedoogd geen fan van de methode. Mondelinge afspraken met een toezichthouder zijn bijvoorbeeld niet genoeg om een illegale activiteit te verantwoorden, zo blijkt uit enkele rechtszaken. 

Advocaat Hamann: ‘Bedrijven zitten hier vaak mee, ze weten niet waar ze aan toe zijn.’ Ze geeft aan dat er vast een aantal rotte appels tussen zitten, maar dat bedrijven over het algemeen graag ondersteuning willen van toezichthouders als ze twijfelen over of iets wel is toegestaan.  ‘Vooral als ze geen hele grote juridische afdeling hebben.’ Die bedrijven doen misschien al heel lang iets zonder toestemming, en denken dat het wel oké is. ‘Dat is het gevaar bij passief gedogen: het gebeurt vaak mondeling, of het blijkt uit het níét handelen van de toezichthouder.’

‘Als je als organisatie niet goed in kaart brengt wat je door de vingers ziet, kun je geen prioriteiten stellen in wat je wilt aanpakken’

Als passief gedogen zo uit den boze is, waarom gebeurt het dan nog? ‘Passief gedogen komt denk ik heel veel voor,’ zegt een medewerker van een provinciale omgevingsdienst, die mij alleen anoniem te woord wil staan. ‘Ook wij doen dat wel eens. Ik kom het regelmatig tegen bij veranderingen van een bedrijf die weinig tot geen invloed hebben op het milieu. Die kan je eenvoudig laten legaliseren. Als een bedrijf dit snel genoeg doet, is het opsteĺlen van een gedoogbeschikking een overbodige formaliteit.’

Zelfs als overtredingen in wezen niet zo erg zijn, pleit Hamann ervoor om het toch op de correcte manier af te handelen. ‘Er zijn soms overtredingen waar niemand last van heeft. Maar als je als organisatie niet goed in kaart brengt wat je door de vingers ziet, kun je geen prioriteiten stellen in wat je wilt aanpakken. Daarnaast kan iemand een kleine overtreding plegen, die je door de vingers ziet en waar dus geen dossier van is, maar na verloop van tijd is de overtreding steeds groter geworden en dus een probleem geworden. Pas als je het monitort, kun je zeggen: je bent al zoveel jaar in overtreding.’

Bert Groeneveld en de andere bewoners van de stichting WRBT uit Ermelo zijn hun vertrouwen in de gemeente inmiddels kwijt. De stichting heeft al rond de 30.000 euro betaald aan juridische kosten, maar blijft de gemeente wijzen op haar plicht om te handhaven. ‘Nu meer uit principe,’ zegt Bert. ‘Het voelt zo oneerlijk. Jaren aan illegale activiteiten worden beloond, en als burger word je aan de kant geschoven.’ Hij wordt er moedeloos van. ‘Ja, moedeloos, dat is het goede woord.’

Voor dit verhaal zijn de gemeente Ermelo, SMT en Ten Hove om wederhoor gevraagd. Van geen van deze instanties/bedrijven is tijdig een reactie ontvangen. Mocht er nog een reactie volgen, dan wordt die hier toegevoegd.

Deel dit artikel, je vrienden lezen het dan gratis

FTM maakt enkel gebruik van functionele cookies, waaronder ook cookies van derde partijen. Dit doen we om onze website te verbeteren. Meer weten? Lees ons cookiebeleid.